Szałwia lekarska

Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) jest silnie rozkrzewionym półkrzewem dorastającym do 40-80 cm wysokości. Posiada drewniejące u podstawy, w pierwszym roku rozwoju wyraźnie czterokanciaste łodygi [7, 17]. Liście ma długoogonkowe, wąskoeliptyczne lub lancetowate [7, 13]. Młode liście są silnie owłosione i mają barwę srebrzystoszarą [7, 19]. Kwiaty są dwuwargowe, zebrane w nibyokółki tworzą luźne kłosowate kwiatostany. Owocem jest rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki [24, 29]. W obrębie gatunku Salvia officinalis L. wyróżnia się trzy podgatunki: szałwię lawendolistną, (Salvia officinalis subsp. lavandulifolia Gams), szałwię mniejszą (Salvia officinalis subsp. minor Gams) i szałwię właściwą (Salvia officinalis subsp. maior Gams) [13].

Pochodzenie surowca

Szałwia lekarska jest charakterystyczna dla  naturalnych zbiorowisk aromatycznych krzewów i roślin zielnych, występujących w południowej części Półwyspu Bałkańskiego. Naturalnie rośnie także na terenie Azji Mniejszej i Syrii [7, 20]. Ze względu na duże zapotrzebowanie na surowiec, szałwia lekarska jest uprawiana niemal w całej Europie, jak również w Azji i Ameryce Północnej [11, 20, 21]. W Polsce na większą skalę uprawa szałwii zapoczątkowana została po pierwszej wojnie światowej [24]. Nazwa rodzajowa rośliny pochodzi od łacińskiego „salvere”, oznaczającego leczyć [15]. Szałwia w czasach antycznych była symbolem zdrowia i długowieczności [22]. Pisali o niej m.in. Hipokrates z Kos, Pliniusz Starszy i Dioskorides. Starożytni stosowali winne odwary z liści szałwii na „choroby kobiece”, sok z liści jako środek moczopędny, a plastry w leczeniu trudno gojących się ran i krwotoków [15, 20]. Roślinę stosowano w celu zniesienia zmęczenia i senności [3]. Wraz z rozwojem imperium rzymskiego i rozpowszechnieniu się zakonów jej uprawa (początkowo w ogrodach przyklasztornych) w IX wieku dotarła do środkowej Europy [20]. W średniowieczu uważało szałwię za jedną z najważniejszych roślin leczniczych. Przez wieki sądzono, że zapewnia nieśmiertelność. Uważano ją za ambrozję [19].

Surowiec zielarski

Surowcem zielarskim jest liść szałwii lekarskiej – Salviae folium i ulistnione szczyty pędów, zebrane z roślin niekwitnących, wysuszone w temperaturze do 35˚C [13]. Surowiec wyróżnia się silnym, aromatycznym kamforowym zapachem i gorzkim, ściągającym smakiem [2, 27]. Zawiera od 1 do 2,5% olejku eterycznego [27]. Do głównych składników olejku należą: a-tujon (2-46%) b-tujon (2,5-30%), kamfora (do 8%), 1,8-cyneol (2-30%), wiridiflorol (3-9%). W mniejszych ilościach występują: kamfen, felandren, a-pinen, b-pinen, borneol, octan bornylu, a-humulen, b-kariofilen, b-myrcen, linalol i octan linalolu [13, 30]. Ze względu na toksyczne działanie tujonu należy zachować szczególną ostrożność w stosowaniu wewnętrznym surowca i stosować się ściśle do wskazań. Liść szałwii zawiera także garbniki katechinowe, fenolokwasy, z dominującym kwasem rozmarynowym, flawonoidy m.in. apigenina, luteolina, genkwanina, skutelareina [6, 14, 16], saponiny triterpenowe (kwas oleanolowy, ursolowy), polisacharydy (arabinogalaktan, glukouroksylan), gorzkie laktony diterpenowe (karnozol, kwas karnozolowy, rosmanol), związki mineralne, witaminy [2, 5, 13, 18, 26].

Działanie surowca

Surowiec ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, ściągające, przeciwdrobnoustrojowe, antyoksydacyjne oraz przeciwpotne. Wykazuje również właściwości hipoglikemiczne i w pewnym stopniu estrogenne [17]. Szałwia stosowana jest w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, przy zapaleniu dziąseł, a także na trudno gojące się rany, uszkodzenia skóry, oparzenia i owrzodzenia [17]. Przeciwzapalne działanie surowca wykorzystuje się do łagodzenia objawów stanów zapalnych błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Zastosowanie w lecznictwie

Wyciągi z liści łagodzą bóle brzucha, nudności, wymioty oraz poprawiają perystaltykę jelit. Zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych, zmniejszają krwawienia i wspomagają usuwanie toksyn z organizmu. Pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, redukują gromadzenie się gazów w jelitach, zapobiegają wzdęciom, usprawniając w ten sposób funkcjonowanie przewodu pokarmowego [17, 28]. Wyciągi z ziela i liści szałwii wykazują również działanie antyoksydacyjne [10, 25]. Szałwia ułatwia odkrztuszanie i stosowana jest w kaszlu i zapaleniu oskrzeli. Działa pomocniczo w stanach przedcukrzycowych lub w początkowych stadiach choroby, ponieważ łagodnie obniża poziom cukru we krwi [9, 18]. Zmniejsza laktację. Wyciągi alkoholowe z liści szałwii wykazują silne działanie przeciwpotne, które ujawnia się dosyć szybko po ich zastosowaniu, (już po 2-3 godzinach) i utrzymuje od jednego do trzech dni [18, 28].

Zastosowanie w kosmetyce

Olejek szałwiowy jest składnikiem past do zębów, płynów do płukania ust, dezodorantów, mydeł i szamponów. Tworzy kompozycje typowo męskich wód kolońskich i toaletowych [32]. Maseczki z liści polecane są do cery tłustej, trądzikowej [1]. Kompresy z naparem z szałwii wzmacniają cebulki, zapobiegają wypadaniu włosów i usuwają łupież. Działają przeciwzapalnie na skórę głowy, przeciwdziałają przetłuszczaniu się włosów i nadają im puszystość [1]. Świeże liście szałwii wkładane do obuwia są skutecznym sposobem na odświeżenie przy nadmiernym poceniu się stóp [8].

Zastosowanie w kuchni Jako przyprawa używane są suszone lub świeże liście szałwii. Mają one silny korzenny aromat i cierpko-gorzki smak, zwłaszcza suszone liście, dlatego też należy używać ich w małych ilościach [12]. Szałwię stosuje się do przyprawiania tłustych mięs. Dodawana jest także do wędlin, ryb, pasztetów. Służy także do aromatyzowania masła i octu szałwiowego. Świeże liście mogą być składnikiem sosów do sałatek i surówek [23]. Od dawna znane są właściwości konserwujące liści szałwii [32]. Do II wojny światowej olejek szałwiowy miał zastosowanie głównie do konserw mięsnych [11]. Współcześnie również ze względu na działanie przeciwutleniające, szałwię dodaje się do marynat mięsnych [4, 31].