W medycynie ludowej czarne jagody (borówka czernica) są wykorzystywane od najdawniejszych czasów. Już nasze babcie uważały ten owoc za niezbędny w domowej apteczce. Współczesne badania potwierdziły prozdrowotne właściwości jagód, dzięki czemu znalazły one szerokie zastosowanie zarówno w farmakologii, kosmetyce jak i w kuchni. Warto, więc sięgać po ten owoc będący zdrowym i naturalnym darem lata.
Jak wygląda i gdzie rośnie borówka czernica?
Borówka czernica (Vaccinium myrtillus) jest małą krzewinką (wys. 15-30 cm) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Roślina ta posiada cienkie zielone liście oraz pojedyncze kwiaty w kątach liści, kwitnie od kwietnia do czerwca i powszechnie występuje w borach sosnowych i świerkowych, na glebach wilgotnych i kwaśnych całej Polski. Zwyczajowo nazywana jest jagodą, czarną jagodą lub czernicą. Borówka czernica jest znana w głównie ze swoich smacznych, jadalnych owoców o czarnej barwie z niebieskawym, woskowym nalotem.
Owoce te stanowią najbogatsze źródło antyoksydantów spośród wszystkich krajowych owoców. Właściwości lecznicze wykazują zarówno owoce jak i liście rośliny. Znacznie częściej mówi się jednak o prozdrowotnym działaniu owoców [1, 2, 3]. Zbiór surowca jest w Polsce regulowany przez rozporządzenie ministerialne, które zezwala na zbiór owoców wyłącznie ręcznie (bez użycia narzędzi i urządzeń niszczących lub uszkadzających rośliny) [4]. Po zbiorze owoce należy rozłożyć cienką warstwą i pozostawić do przywiędnięcia, a następnie suszyć je na słońcu lub w piekarniku (w temperaturze 50–60 °C).
Składniki aktywne borówki czernicy – co kryje ten owoc?
Podstawowe związki czynne owoców borówki czernicy [3]
- garbniki katechinowe
- antocyjany (pochodne delfinidyny, cyjanidyny, malwidyny, peonidyny, petunidyny)
- kwas ursolowy
- fenolokwasy (chlorogenowy, ferulowy, syringowy, kawowy)
- witaminy C, PP, A i z grupy B
- kwasy organiczne
- cukry i pektyny
- wapń, magnez, fosfor, mangan, miedź i potas
Borówka czernica na problemy jelitowe i pasożyty
Owoce borówki czernicy są powszechnie znanym w Polsce surowcem przeciwbiegunkowym. Po podaniu doustnym znajdujące się w nich garbniki niszczą lub zmniejszają rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych układu pokarmowego, w tym także szczepów opornych na antybiotyki. Zmniejszają przepuszczalność błony śluzowej jelit i hamują stopniowo wydalanie płynnych stolców, chroniąc przed odwodnieniem organizmu. Ponadto, łącząc się z toksynami bakteryjnymi oraz z solami metali ciężkich, powstrzymują ich wchłanianie. Ciekawym jest fakt, iż świeże owoce jagód i ich przetwory leczą biegunki, a jednocześnie działają rozluźniająco przy zaparciach. Mogą być także stosowane, jako środek przeciwpasożytniczy (na glisty i owsiki), poprawiają apetyt oraz regulują procesy trawienne [5].
Wspomaganie wzroku dzięki antocyjanom
Suchy wyciąg z owoców borówki jest często stosowany doustnie, jako środek wspomagający wzrok. Obecne w składzie w borówki antocyjany uszczelniają i zwiększają wytrzymałość naczyń krwionośnych, poprawiają przepływ krwi w drobnych naczyniach żylnych, działają przeciwzapalnie i ułatwiają rozpuszczenie mikrozakrzepów [6]. Dzięki tym działaniom są stosowane wspomagająco w terapii schorzeń okulistycznych, takich jak: retinopatia, zaćma, osłabienie wzroku wywołane nadciśnieniem, zapobieganie degeneracji plamki żółtej czy jaskrze. Z kolei korzystny wpływ antocyjanów borówki na widzenie w nocy wynika z przyspieszania regeneracji rodopsyny, zwanej też purpurą wzrokową i poprawy mikrokrążenia. Jagody zapobiegają również pogłębianiu się krótkowzroczności oraz poprawiają komfort widzenia i wzmacniają wzrok osób bardzo przemęczonych [7, 8].
Wpływ borówki czernicy na choroby cywilizacyjne i cukrzycę
Powszechnie wiadomo, iż stres oksydacyjny, wywoływany m. in. przewlekłym stresem czy złym odżywianiem, ma duży udział w procesach starzenia oraz powstawaniu chorób cywilizacyjnych. Dlatego szczególnie istotne jest działanie przeciwutleniające antocyjanów zawartych w owocach borówki czernicy. Hamują one działanie stresu oksydacyjnego, prowadzącego do zmian neurodegeneracyjnych m. in. w układzie dopaminergicznym, wiązanych z patogenezą choroby Parkinsona oraz starzeniem się [9, 10].
Obecne w owocach borówki czernicy resweratrol oraz jego pochodna pterostilben wykazują także działanie przeciwnowotworowe, które wynikiem nasilenia apoptozy tych komórek [11]. Pterostilben pomaga utrzymać prawidłową gospodarkę tłuszczową i węglowodanową organizmu. Dzięki nasileniu utleniania tłuszczów w wątrobie oraz redukcji ich syntezy w tkance tłuszczowej, a także właściwościom oczyszczającym, przyczynia się do spadku masy ciała.
Dodatkowo czarne jagody są niskokaloryczne (100 g dostarcza 61 kcal), więc znakomicie sprawdzają się przy dietach. Pterostilben, myrtylina, neomyrtylina i chrom zawarte w owocach borówki wspomagają także pracę trzustki w zakresie wytwarzania insuliny, chroniąc ją przed uszkodzeniami w razie spożycia zbyt dużej ilości cukrów, dlatego owoce te są często nazywane „leśną insuliną” i mogą być spożywana przez diabetyków [3]. Antocyjany mogą również chronić przed rozwojem procesów miażdżycowych, dzięki zapobieganiu procesom utleniania frakcji LDL cholesterolu [12].
Zastosowanie borówki czernicy w kosmetyce
Również w kosmetologii wykorzystywane są wyciągi z borówki czarnej, głównie jako dodatek do kremów, balsamów, toników i maseczek. Kosmetyki te wzmacniają naczynia włosowate, są naturalnym filtrem UV, opóźniają proces starzenia się, ujędrniają skórę oraz rozjaśniają ją i nawilżają. Produkty te powinny stosować również osoby z cerą trądzikową, gdyż przyspieszają gojenie ran, leczą stany zapalne i wykazują działanie antybakteryjne [13].
Inne właściwości czarnej jagody – od anemii po wrzody
Sok z jagód może być także naturalnym wsparciem w leczeniu infekcji układu oddechowego i łagodzeniu kaszlu. Ponadto, dzięki zawartości myrtyliny, która dba o elastyczność naczyń krwionośnych i we współpracy z żelazem ma zdolność produkowania czerwonych krwinek, stanowi naturalny środek antyanemiczny. Podawanie wyciągu z jagód hamuje także powstawanie wrzodów żołądka i dwunastnicy wywołane m. in. etanolem czy niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi [5].
Jak przechowywać jagody i przygotować syrop „na zimno”?
| Obróbka termiczna owoców powoduje znaczne straty antocyjanów, dlatego najlepszym sposobem utrwalenia owocu jest jego zamrożenie bądź przygotowywanie syropu „na zimno”. |
| Przepis na syrop na zimno: do półlitrowego słoika nasypać prawie do pełna umytych jagód, następnie zalać je do 2/3 przegotowaną wodą, dodać 2 łyżeczki cukru, szczelnie zakręcić i pasteryzować w wodzie przez 15 minut, licząc czas od początku wrzenia. Tak przygotowane jagody można przechowywać nawet przez 2 lata. Podawać dorosłym 2—5 łyżek 2 x dziennie, a 1—3 łyżki dzieciom i młodzieży w biegunkach, nieżycie jelit oraz różnego rodzaju zatruciach pokarmowych. |
Ze względu na liczne prozdrowotne działania borówki czernicy aż żal, że sezon na te owoce jest tak krótki…
- Ożarowski A. Ziołolecznictwo. PZWL, 1980.
- Monograph. Vaccinium myrtillus (bilberry). Alt Med Rev 2001; 6(5), s. 500-504.
- van Wyk B-E, Wink M. Rośliny lecznicze świata. MedPharm Polska 2008.
- Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbiorów płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz. U. z 1999 r. nr 6, poz. 42).
- Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Aleksander Ożarowski (red.). Wyd. 3. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1982, s. 268–270.
- Barnes J., Anderson L., Phillipson J.D. Herbal Medicines. Pharmaceutical Press 2002 – London, Chicago; Bell D.R., Gochenaur K. Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyjanin-rich extracts. J.Appl. Physiol. 2006, 100; s. 1164- 1170.
- Canter P., Ernst E. Antocyanosides of Vaccinium myrtillus (Bilberry) for night vision – a systematic review of placebo-contolled trals. Surv.Ophthalmol. 2004, 49; s. 38-50.
- Muth E., Laurent J., Jasper P. The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. Alternative Med. Rev. 2000, 5(2); s. 164-173.
- Janina Drozd i Elżbieta Anuszewska, Czarna jagoda – perspektywy nowych zastosowań w profilaktyce i wspomaganiu leczenia chorób cywilizacyjnych, Prz. Med. Uniw. Rzesz. Inst. Leków, 2013, 2; s. 226–235.
- Justyna Baraniak, Małgorzata Kania, Borówka, winorośl i granatowiec – znane rośliny o aktywności przeciwutleniającej, Post Fitoter 2015; (16)1; s. 50–55.
- Katsube N., Iwashita K., Tsushida T., Kobori M. Induction of apoptosis in cancer cells by Bilberry (Vaccinium myrtillus) and the anthocyanins. J. Agric. Food Chem. 2003, 51(1); s. 68-75; Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wyd. PZWL, 1998.
- Laplaud P.M., Lelubre A., Chapman M.J. Antioxidant action of Vaccinium myrtillus extract on human low density lipoproteins in vitro: initial observations. Fundam. Clin. Pharmacol. 1997, 11; s. 35-40.
- Wing-kwan Chu, Sabrina C.M. Cheung, Roxanna A.W. Lau & Iris F.F. Benzie: Bilberry (Vaccinium myrtillus L.). W: Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects. Benzie IFF, Wachtel-Galor S (red.). Wyd. 2. CRC Press, 2011.
