Melisa – zioło spokoju w domowej apteczce

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) jest byliną z rodziny janotowatych (Lamiaceae). Nazywana jest potocznie pszczelnikiem lub rojnikiem. Charakteryzuje się przyjemnym, cytrynowym zapachem. Dorasta do 100 cm wysokości. Ma sercowatego kształtu liście o brzegu nierówno karbowanym do ząbkowanego [2, 9]. Kwiaty są białe, bladoróżowe lub jasnożółte. Melisa lekarska kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem u tego gatunku jest poczwórna rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki [7].

Pochodzenie melisy lekarskiej

Melisa lekarska pochodzi z zachodniej Azji i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Rośnie także w umiarkowanych strefach Azji i Ameryki Północnej [8]. Obecnie jest uprawiana niemal na całym świecie, również w Polsce. W czasach starożytnych melisa lekarska szczególnie ceniona była jako roślina pszczelarska i miododajna [3]. Znalazło to odzwierciedlenie w nazwie rośliny. Z greckiego melitta oznacza pszczołę, a w języku łacińskim mel to miód. Współcześni pszczelarze również doceniają melisę i używają jej ziela np. do nacierania nowych uli oraz własnych rąk przed pracą w pasiece. Zapach rośliny przywabia pszczoły i działa na nie uspokajająco [4]. Starożytni stosowali melisę w celu wzmocnienia organizmu i poprawy nastroju. Chętnie zażywali kąpieli w naparze z melisy aby nadać ciału świeży zapach. W czasach średniowiecznych poza właściwościami leczniczymi, przypisywano melisie magiczne właściwości. Wierzono, że dodaje odwagi, a z wrogów czyni przyjaciół [13].

Liść melisy

Surowcem zielarskim jest liść melisy(Melissae folium) oraz ziele (Melissae herba), zebrane przed kwitnieniem roślin. Surowiec suszy się w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych lub w suszarniach ogrzewanych, w temperaturze do 35^oC. Po roztarciu surowiec wykazuje intensywny cytrynowy zapach. Smak natomiast ma gorzko-korzenny [6, 11]. Głównym składnikiem aktywnym biologicznie surowca jest olejek eteryczny, którego zawartość wynosi od 0,02 do 0,3%, w zależności od pochodzenia surowca [5, 6]. W olejku melisowym ważną grupę związków stanowią monoterpeny o charakterze aldehydów,  mianowicie cytral a (geranial) i cytral b (neral) – związki nadające cytrynowy zapach liściom, poza tym występują cytronelal i alkohole jak nerol, geraniol, cytronelol, seskwiterpeny, tj. kariofilen i jego tlenek, germakren D i tlenek humulenu [5]. W surowcu zawarte są również kwasy fenolowe, m.in. kwas kawowy, chlorogenowy, rozmarynowy i ferulowy [4, 6], kwasy trójterpenowe,  garbniki oraz flawonoidy, tj.: glikozydy luteoliny, kwercetyny, apigeniny i kemferolu [8]. Surowiec zawiera również kwasy organiczne, w tym kwas askorbinowy i melisowy, związki śluzowe oraz sole mineralne [4, 6, 11, 13].

Zastosowanie melisy w lecznictwie

Od czasów antycznych znane są właściwości uspokajające melisy. Odpowiedzialne są za to składowe olejku eterycznego, zwłaszcza kariofilen i cytral [11]. Inne związki zawarte w olejku melisowym jak cytronelol i octan eugenolu wykazują działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit. Napary z surowca zwiększają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i żółci. Wykazują także słabe działanie moczopędne i napotne. Kwas rozmarynowy i kawowy działają słabo przeciwzapalnie [11]. Związkom terpenowym zawartym w olejku przypisuje się działanie przeciwbakteryjne, szczególnie w stosunku do chorobotwórczych bakterii dróg oddechowych [4]. Bakteriobójcze oraz wirusobójcze działanie (w szczególności na wirusa Herpens i Vaccinia) wykazuje także kwas kawowy oraz związki garbnikowe [6, 9, 10, 11]. Surowiec działa także grzybobójczo [8]. Stwierdzono również działanie immunomodulujące wyciągów z liści melisy. Zmniejszają stężenie hormonu tyreotropiny [6]. W medycynie ludowej liść melisy od dawna stosowany jest w leczeniu chorób tarczycy. Ze względu na wysoką zawartość w surowcu związków polifenolowych charakteryzuje się on wysoką aktywnością antyoksydacyjną i przeciwwolnorodnikową [10]. Stwierdzono także aktywność cholinergiczną wyciągu z liści melisy, co może być wykorzystywane w celu poprawy sprawności intelektualnej (wzmocnienia pamięci i koncentracji) u osób starszych, a nawet w leczeniu choroby Alzheimera [3, 10].

Działanie uspokajające melisy lekarskiej

Preparaty z liści melisy wykazują działanie uspokajające, obniżając próg wrażliwości ośrodkowego układu nerwowego. Melisa jako sedativum stosowana jest w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego, w bezsenności, uczuciu niepokoju, lękach, depresji, rozdrażnieniu, wyczerpaniu psychicznym i fizycznym, a także w nerwicy wegetatywnej, stanowiącej zespół różnorodnych objawów ze strony narządów wewnętrznych, np. żołądka, jelit dróg żółciowych, serca [2, 11, 12]. Działanie ośrodkowe jest na tyle silne, że w niektórych przypadkach pozwala na znaczne ograniczenie, a nawet zastąpienie leków syntetycznych [8]. Surowiec i przetwory z melisy stosowane są w stanach skurczowych jelit i dróg żółciowych, wywołujących kolkę i utrudnienia w przemieszczaniu się treści jelitowej i żółci. Łagodzą bolesne miesiączkowanie oraz objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego tj. huśtawka nastojów, bezsenność, migrena. Melisa może być podawana dzieciom w czasie przeziębień, grypy, kaszlu i kataru [11].

Zastosowanie w kosmetyce

Zewnętrznie, używana jest w leczeniu czyraków, opryszczki oraz do płukania jamy ustnej w zapaleniu dziąseł [7]. Łagodzi świąd i pieczenie po ukąszeniu przez owady. Wyciągi z liści melisy wchodzą w skład kremów, płynów do kąpieli i innych wyrobów kosmetycznych oraz perfumeryjnych. Napar z ziela można używać do płukania włosów. Jest to polecane szczególnie do włosów łatwo przetłuszczających się, a także z łupieżem [1].

Zastosowanie w kuchni Jako przyprawa, melisa stosowana jest do aromatyzowania herbat, napojów, octów, marynat [14]. Olejek melisowy używany jest do zaprawiania wódek gorzkich oraz likierów. Świeże listki można dodawać do sałaty, grzybów, potraw mięsnych. Stanowią także dobry dodatek do jaj, wielu sosów, zup i sałatek owocowych, a także deserów [4, 13].