Lukrecja

Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra, syn. Liquiritiq officinalis) jest byliną z rodziny bobowatych (Fabaceae), Nazwa rodzaju pochodzi od greckich wyrazów glykis – słodki i rhiza – korzeń [4]. W języku polskim roślina nazywana jest „słodkim drzewem”, „słodkim korzeniem” lub „słodnią” [8]. Lukrecja tworzy silny system korzeniowy, złożony z korzenia palowego i długich korzeni bocznych. Dorasta do 150 cm wysokości [9]. Wytwarza wzniesione, rozgałęzione łodygi o gładkiej lub ogruczolonej powierzchni. Liście ma ciemnozielone, lśniące i nieco skórzaste, nieparzystopierzaste do 20 cm długości, o 9-17 eliptycznych, ostro zakończonych listkach. Kwiaty są grzbieciste o budowie typowej dla bobowatych. Mają barwę fioletową, czasem są białe. Wyrastają w kątach liści. Zebrane są w wyprostowane grona do 15 cm długości.

Lukrecja gładka kwitnie od czerwca do lipca. Owocem u tego gatunku jest gładki, nie pękający strąk, zawierający 3-5 nasion [9]. Lukrecja gładka naturalnie rośnie w rejonie Morze Śródziemnego oraz południowej i zachodniej Azji. W tych rejonach jest także uprawiana. Występuje w kilku odmianach, m.in.: glandulifera, typica, violacea, pallida (11). Korzeń lukrecji w medycynie chińskiej używany jest od kilku tysięcy lat. Znany jest pod nazwą Gan Cao i jest jednym z najstarszych leków roślinnych w tradycyjnej medycynie chińskiej, stosowanych głównie jako środek tonizujący i zwiększający wytrzymałość [7].

W wywarze z korzenia lukrecji, do dziś kąpie się figurę Buddy, w dniu jego urodzin, a następnie wywar ten stosowany jest jako lekarstwo [11]. W czasach antycznych stosowano sok lukrecjowy. Roślinę wymieniali starożytni pisarze, m.in. Teofrast, Dioskurides, Pliniusz Starszy, Galen. Uprawę lukrecji rozpowszechnili w Europie, w XV wieku benedyktyni [11].W Niemczech pierwszy zainteresował się lukrecją w XIV wieku von Megenberg, później inni zielarze średniowieczni [4]. Lukrecja wymieniona jest w polskim  „Dykcyonarzu roślinnym”, autorstwa proboszcza ciechanowieckiego, Krzysztofa Kluka. Surowcem zielarskim jest korzeń z rozłogami lukrecji – Glycyrrhizae radix oraz zagęszczony wyciąg wodny ze świeżych korzeni i rozłogów – Glycyrrhizae succus [5, 11].

Podziemne organy surowcowe pozyskuje się z roślin trzy lub czteroletnich późną jesienią lub wczesną wiosną i suszy w warunkach naturalnych. Korzenie często są płytko okorowane,  w celu usunięcia warstwy kory o gorzkim smaku. Surowiec okorowany ma barwę cytrynowożółtą. Posiada słaby aromat i słodki, nieco palący smak [9]. Korzeń lukrecji zawiera ponad 400 składników [4]. Do głównych związków biologicznie aktywnych należą, występujące w ilości od 3 do 15%, saponiny triterpenowe, typu oleananu, w tym glicyryzyna w postaci soli potasowej, wapniowej lub amonowej kwasu glicyryzynowego, poza tym kwas glabrykowy, gliceretol, glabrolid i izoglabrolid oraz kwas likwirycjowy [5, 7, 11].

W surowcu występują także liczne flawonoidy (1-2%), których wyizolowano ponad 300 (likwirytygenina, izolikwirytygenina oraz ich glikozydy), hydroksykumaryny (umbeliferon, herniaryna, likumaryna, glabrokumaron A i B, glicyryna), fitosterole, węglowodany, aminokwasy, betaina, cholina, do 0,05% olejku eterycznego, który zawiera około 30 składników, w tym m.in. kwas heksanowy, anetol, estragol, eugenol, geraniol, fenchon, linalol, alkohol furfurylowy i salicylan metylu, żywice (do 7,5%), cukry (3-14%) takie jak: sacharoza, glukoza oraz alkohol cukrowy – mannitol, sole mineralne [2, 4, 5, 7, 11]. Korzeń oraz zagęszczony sok z korzenia lukrecji działają wykrztuśnie, przeciwzapalnie oraz rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i oskrzeli. Pobudzają funkcję wydzielniczą błony śluzowej górnych dróg oddechowych i ruchy nabłonka rzęskowego.

Działają przeciwzapalnie i rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli. Ułatwiają oddychanie i łagodzą duszności. Preparaty z korzenia lukrecji stosowane są w nieżycie gardła, oskrzeli i w suchym kaszlu. Mają także zastosowanie w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, ponieważ glicyryzyna działa ochronnie i przeciwzapalnie na błonę śluzową żołądka i jelit  [5, 11]. Glabrydyna, wykazuje własności antyproliferacyjnych i estrogenne. Potwierdzono również jej skuteczność w hamowaniu melanin. Korzeń lukrecji (kwas glicyretynowy) jest składnikiem wielu środków kosmetycznych o właściwościach nawilżających i rozjaśniających skórę [4].

Do rozjaśniania przebarwień skóry można zastosować okłady z odwaru korzenia lukrecji. Przy bardzo licznych przebarwieniach korzystne jest także picie takiego odwaru [3]. Zawartość kwasu glicyryzynowego i izoflawonów powoduje działanie bakteriobójcze surowca, wobec m.in. Staphylococcus aureus, Mycobacterium tuberculosis i Escherichia coli [1]. Korzeń lukrecji wykazuje także właściwości przeciwgrzybicze, antyoksydacyjne i immunomodulujące. Wielokierunkowe działanie surowca sprawia, że niektórzy badacze zaliczają lukrecję do adaptogenów [10].

Coraz częściej stosowane są preparaty odglicyryzynowane, ponieważ przy dłuższym stosowaniu glicyryzyny dochodzi do zwiększonego wydalania potasu, zatrzymania wody oraz jonów sodu i chloru w organizmie  i wystąpienia obrzęków. Niebezpieczne działania występują przy stosowaniu dużych dawek i znacznym przedłużaniu leczenia lub w przypadku kumulacji glicyryzyny [7]. Bez konsultacji z lekarzem nie należy stosować korzenia lukrecji dłużej niż 4-6 tygodni [5]. Przeciwskazaniem do stosowania glicyryzyny są choroby wątroby i nerek, a także ciąża [6]. Glicyryzyna jest substancją kilkadziesiąt razy słodszą od sacharozy, często stosowaną jako słodzik [9, 11].

Przez utwardzenie w formach zagęszczonego soku z korzenia lukrecji uzyskuje się słodycze o charakterystycznym czarnym kolorze, nazywane „lukrecją” [9]. W wielu krajach popularne jest np. czekolada, cukierki, ciastka, lody oraz słodkie napoje, doprawione ekstraktem z korzenia lukrecji [4]. Jest on także stosowany w przemyśle spirytusowym, browarnianym i tytoniowym [9]. Służy również do poprawy smaku wielu leków.