Kozłek lekarski

Kozłek lekarski(Valeriana officinalis L.) jest byliną (w uprawie roślina dwuletnia) z rodziny kozłkowatych (Valerianaceae). Nazywany jest powszechnie walerianą. Znany jest także pod nazwą baldrian, kocia trawa, odolan. Uznawany jest za gatunek zbiorowy, obejmujący kilka lub kilkanaście podgatunków różniących się pod względem cech morfologicznych, cytologicznych i chemicznych [5]. Roślina wytwarza krótkie, walcowate kłącze z licznymi długimi, cienkimi korzeniami, tworzącymi tzw. brodę, złożoną z licznych sznurkowatych korzeni [1, 6]. W pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę, złożoną z pierzasto-siecznych liści. W drugim roku wyrastają pędy kwiatostanowe. Kwiaty są drobne, różowe, białe bądź liliowe o intensywnym zapachu, zebrane w szczytowe kwiatostany. Roślina kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest płaska jajowatego kształtu niełupka z aparatem lotnym [1, 6, 11].

Pochodzenie rośliny

Kozłek lekarski naturalnie rośnie na terenie całej Europy, z wyłączeniem skrajnych obszarów północnych oraz południowych, w Azji Zachodniej, Środkowej i Północnej oraz w Ameryce Północnej. Preferuje stanowiska torfowisk niskich, wilgotnych łąk, zarośli, rowów i brzegów wód, choć występuje także w bardziej suchych miejscach [4, 6, 11]. Ze względu na duże zapotrzebowanie na surowiec kozłek jest uprawiany w wielu krajach, w tym także w Polsce. Nazwa rodzaju Valeriana wywodzi się z łacińskiego valere, co oznacza „być zdrowym”. Pochodzenie nazwy przypisuje się  także rzymskiemu cesarzowi Waleriuszowi [4]. Właściwości lecznicze rośliny opisał m.in.  Pliniusz, Dioskurides i Hipokrates [4, 7]. W czasach antycznych kozłek stosowany był w dolegliwościach układu moczowego, przewodu pokarmowego i bolesnym miesiączkowaniu. Leczono nim padaczkę [8]. Zewnętrznie, stosowano go na rany i w łagodzeniu reumatyzmu. W średniowieczu kozłek uważany był za panaceum [7]. Podczas I i II wojny światowej stosowany był w leczeniu szoku artyleryjskiego [4]. Surowiec zielarski stanowią podziemne organy rośliny  – określane jako korzeń kozłka (Valerianae radix).

Skład chemiczny surowca

Wykopuje się go późną jesienią lub wczesną wiosną, oczyszcza i suszy w temperaturze maksymalnie 35°C [1, 9]. Po wysuszeniu surowiec ma barwę żółtobrunatną, na przełamie jasnokremową. Odznacza się bardzo intensywnym „walerianowym” zapachem i słodko-kwaśnym, lekko gorzkim smakiem [6, 7, 11]. Korzeń kozłka zawiera do 2% olejku eterycznego [5]. Jest on mieszaniną mono- i seskwiterpenów  pochodnych azulenowych i esytrów kwasów organicznych z eugenolem, izoeugenolem i borneolem [1, 9]. W grupie monoterpenów występują: m.in. α- i β-pinen, kamfen, myrcen, limonen, fenchon, octan i izowalerianian bornylu.  Do seskwiterpenów należą m.in.: walerenal, waleranon, β-elemen kwas walerenowy, hydroksywalerenowy, acetoksywalerenowy [5, 12]. W surowcu występują także: irydoidowe triestry – walepotriany (waltrat, dihydrowaltrat, 1-acetowaltrat), alkaloidy monoterpenowe, tj.: walerynina, aktynidyna (ma działanie pobudzające na koty), związki poliacetylenowe, kwasy organiczne (m.in. walerenowy o właściwościach rozkurczowych), trójterpeny [1, 5, 10].

Działanie lecznicze

Nie będzie zbytnią przesadą stwierdzenie, że korzeń kozłka jest najbardziej znanym w Polsce surowcem zielarskim o działaniu uspokajającym. Ma on także właściwości rozkurczowe. Wykazuje działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy, przywracając jego równowagę fizjologiczną (walepotriany) i przeciwskurczowe na mięśnie gładkie dróg moczowych, żółciowych i przewodu pokarmowego, oraz obwodowych naczyń krwionośnych (flawonoidy) [1, 9, 12]. Pozwala na zachowanie dobrego samopoczucia psychicznego i fizycznego. Działa kojąco i wyciszająco. Stosowany jest, jako środek uspokajający w uczuciu niepokoju, stanach napięcia nerwowego, zmęczenia psychicznego, bezsenności spowodowanej stanami napięcia nerwowego, dekoncentracji, zmniejszonej koordynacji ruchowej, obsesjach, poczuciu zagrożenia oraz w zaburzeniach czynnościowych, tj.: drżenie rąk, napięcie mięśni, pulsowanie w skroniach, przyspieszone bicie serca na tle nerwowym. Stosowany jest w bólach i lekkich zawrotach głowy, migrenach, zaburzeniach snu (poprawia jakość snu, zmniejszając ilość wybudzeń), umiarkowanych objawach stresu psychicznego, depresji, wyczerpaniu nerwowym. Znalazł on zastosowanie również jako środek przeciwskurczowy w nerwicach wegetatywnych [5, 9, 10]. Kozłek stosowany jest w geriatrii (ściśle według wskazań lekarza) przy zaburzeniach równowagi nerwowej, poczuciu leku, zagubienia, zaburzeniach rytmu dobowego, spadku koncentracji, oraz problemach żołądkowo-jelitowych [8, 10].

Pozytywne efekty przyjmowania Pozytywne efekty po przyjmowaniu preparatów z kozłka obserwuje się po 2 do 3 tygodniach od rozpoczęcia ich stosowania. Silniej działają wyciągi alkoholowe niż wodne ponieważ składniki olejku oraz walepotriaty lepiej rozpuszczają się w alkoholu. Preparaty z kozłka nie uzależniają i nie powodują spadku koncentracji, senności oraz apatii [1, 7]. U osób będących w równowadze nerwowej wpływ preparatów z kozłka na ośrodkowy układ nerwowy jest znikomy. Korzeń kozłka ze względu na właściwości rozkurczowe stosowany jest w dolegliwościach przewodu pokarmowego. Działa wiatropędnie. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i śliny, przez co poprawia trawienie pokarmów. Poza tym zmniejsza bóle miesiączkowe. Łagodzi objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Pomocny jest także w okresie klimakterium. Olejek eteryczny z korzenia kozłka wchodzi w skład preparatów o działaniu uspokajającym i wzmacniającym. Zewnętrznie, używany jest do wcierań kojących i przeciwskurczowych [10]. Przy prawidłowym stosowaniu preparatów z kozłka (po wcześniejszej konsultacji z lekarzem) nie występują niepożądane efekty uboczne. Kozłek może być stosowany zewnętrznie na różne dolegliwości skórne, np. przy owrzodzeniach, wypryskach i trądziku. Hamuje wydzielanie potu. Wchodzi w skład preparatów leczniczych na skórę głowy, stosowanych przy łupieżu i łojotoku. Kwiaty kozłka służą do aromatyzowania alkoholi, tytoniu, herbat i lemoniad ziołowych. Korzenie stosowane są do przyprawiania dań z warzyw [2, 13]. Natomiast młode listki kozłka dodawane są do sosów sałatkowych i mieszanek ziołowych [3].