Kozłek lekarski – skuteczny pomocnik w stanach nerwowości i bezsenności

Kozłek lekarski, waleriana lekarska (Valeriana officinalis L.) to roślina lecznicza znana ze swoich właściwości już od I wieku n.e. Jako pierwszy Dioskurydes opisał w swoim dziele użycie korzenia waleriany jako środka rozgrzewającego, na stany skurczowe, podczas menstruacji, na choroby dróg moczowych oraz wątroby. W XVII-wiecznej Europie leczono nim histerię, epilepsję, pląsawicę, stany skurczowe oraz robaczyce [1]. Nie bez powodu potocznie kozłek nazywano też „macicznikiem”, gdyż szeroko stosowano go w medycynie ludowej na różne choroby kobiece [2].

Do celów leczniczych kozłek lekarski uprawiany jest jako roślina dwuletnia, naturalnie zaś występuje jako roślina wieloletnia zarówno w Europie, jak i w Azji. Porasta mokre łąki, torfowiska, lasy oraz brzegi wód. Jego cechą charakterystyczną jest jasnoróżowy kwiatostan o kształcie baldachów.

Surowiec zielarski stanowi korzeń. Ma on charakterystyczny zapach oraz piekący słodko – gorzki smak. Zbiera się go jesienią w drugim roku wegetacji [3, 4].

Substancje czynne zawarte w surowcu:

W surowcu dominują związki z grupy irydoidów w formie triestrów (walepotriaty/walepotriany: waltrat, dihydrowaltrat oraz 1-acetowaltrat), olejek eteryczny – a w nim seskwiterpeny (waleranon, kwas walerenowy, walerenal) oraz monoterpeny (α i β- pinen, kamfen, limonen, octan bornylu), następnie zawiera  kwasy fenolowe(kawowy, chlorogenowy i izoferulowy), flawonoidy, aminokwasy. Stwierdzono w nim także obecność alkaloidów monoterpenowych oraz lignanów [5, 6, 7, 8].

Działanie farmakologiczne surowca:

Surowiec wykazuje działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Stosuje się go w następujących sytuacjach:

– nadmiernym pobudzeniu emocjonalnym

– nerwicach wegetatywnych

– zaburzeniach równowagi nerwowej

– załamaniu nerwowym

– lęku

– pomocniczo w depresji

– rozkojarzeniu

– przyspieszonym biciu serca na tle nerwowym

– zaburzeniach snu

– trudności w zasypianiu

– przy braku relaksu umysłowego

– pomocniczo w okresie przekwitania w napięciu emocjonalnym

– stanach skurczowych przewodu pokarmowego w tym dróg żółciowych

– skurczach w obrębie innych układu moczowego oraz naczyń obwodowych) [9, 10, 11, 12].

Surowiec może być stosowany zewnętrznie. Odwary z korzenia kozłka mogą pomóc w zwalczeniu łojotoku i łupieżu.

Mechanizm działania surowca:

Mechanizm działania substancji zawartych w korzeniu kozłka polega  na łączeniu się tych związków z receptorowym kompleksem kanału GABA/benzodiaazepino/chlorowego. W efekcie tego działania następuje zahamowanie jego czynności. Badania naukowe nad ekstraktami z korzenia waleriany wykazały jego działanie na receptor GABA, agonistyczne na receptory adenozynowe A1 ( w efekcie działanie przeciwdrgawkowe oraz sedatywne) i receptory 5-HT1A (w rezultacie efekt przeciwlękowy i przeciwdepresyjny) [13].

Ważne informacje podczas stosowania preparatów zawierających kozłek lekarski:

Wg raportu EMA nie zaleca się jego stosowania u dzieci poniżej 12 roku życia oraz u kobiet w ciąży i w okresie karmienia.

Preparaty zawierające dodatkowo etanol muszą posiadać specjalne oznakowanie.

Nie zaleca się także spożywania alkoholu podczas kuracji kozłkiem oraz prowadzenia pojazdów i obsługi maszyn.

Działania niepożądane (rzadkie):

– bóle głowy (przy długotrwałym przyjmowaniu)

– kołatanie serca

– bezsenność

– ospałość następnego dnia po przekroczeniu dawki zalecanej [14].

Interakcje:

– z lekami nasennymi, uspokajającymi, przeciwdrgawkowymi może powodować nasilenie działania tych leków oraz wzrost ryzyka działań niepożądanych (np. niewydolności serca)

– z lekami przeciwlękowymi  powoduje wzrost siły działania tych leków oraz nasilać może ich działania niepożądane ( objawy ze strony przewodu pokarmowego czy przyspieszać akcję serca)

– z lekami przeciwbólowymi, beta-blokerami, ze środkami znieczulającymi miejscowo (mogą one nasilać działanie surowca)

– z haloperidolem (związki powstałe w wyniku przemian metabolicznych mogą uszkadzać wątrobę) [15].

Surowiec często bywa łączony z innymi roślinami o podobnym profilu leczniczym, na przykład z szyszkami chmielu, męczennicą, melisą i głogiem, czasem z arcydzięglem [16].

Najczęstsze formy podania kozłka to: napar/odwar z surowca krojonego, nalewka (na przykład: krople walerianowe czyli Tinctura Valerianae według przepisu farmakopealnego), suchy ekstrakt w tabletkach, kapsułkach. Kozłek lekarski szczególnie bywa lubiany przez koty, które uwielbiają jego zapach.