Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus L., z rodziny Compositae, Złożonych) to warzywo dość powszechne w kuchni włoskiej i francuskiej. Z botanicznego punktu widzenia jest to bylina o wysokości do 2 metrów, o owłosionych łodygach oraz liściach zebranych w rozetę. Początki jego uprawy sięgają już Starożytnej Grecji i Rzymu. Obecnie do celów spożywczych uprawiany jest także w Afryce Północnej oraz regionach subtropikalnych. Suszone liście sprowadzane są także z Europy Południowej. W Polsce surowiec pochodzi z upraw rodzimych.
Główne znaczenie lecznicze posiada jego ziele oraz liście. Surowiec zielarski to według Farmakopei Polskiej wysuszony cały lub rozdrobiony liść. Powinien on zawierać nie mniej niż 0,8% kwasów fenolowych w przeliczeniu na kwas chlorogenowy (według FPX).
Skład chemiczny:
Liście karczocha bogate są w substancje z grupy: flawonoidów, związków goryczowych (laktony sekswiterpenowe) i fenolowych. Sumaryczna zawartość związków fenolowych może sięgać nawet około 2 %. Wyróżnia się wśród nich: kwas chlorogenowy, 1,3 -dikawoilochinowy, kwas kofeinowy oraz cynarynę. Wśród goryczy dominuje cynaropikryna. Z grupy flawonoidów odnotowano formy glikozydowe luteoliny, na przykład skolimozyd. Poza trzema wymienionymi grupami związków chemicznych zaobserwowano obecność innych substancji, takich jak: enzymów, inuliny, fitosteroli (taraksasterolu), kwasów organicznych, cukrów czy olejku eterycznego wraz ze związkami sekswiterpenowymi.
Działanie surowca:
Surowiec ze względu na bogactwo ciał czynnych posiada kilkukierunkowe działanie farmakologiczne. Zawarte w nim flawonoidy wspomagają trawienie tłuszczów, poprzez działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Powodują także obniżenie poziomu cholesterolu oraz trójglicerydów. Dodatkowo surowiec łagodzi wzdęcia, uczucie ciężkości po posiłkach oraz niektóre objawy związane z zaburzeniem trawienia, takie jak nudności, odbijanie czy chociażby zaburzenia dyspeptyczne. W Niemczech stosuje się go pomocniczo przy braku apetytu z uwagi na fakt, że karczoch pobudza także wydzielanie soku żołądkowego (gorycze), a tym samym zwiększa łaknienie. Według doniesień naukowych zmniejsza on również ryzyko miażdżycy. Tradycyjna medycyna brazylijska ponadto poleca go na takie schorzenia jak: trądzik, otyłość, anemię oraz na stany zapalne układu moczowego (efekt moczopędny).
Cynaryna (kwas 1,5-dikawoilochinowy) to jeden z głównych związków występujących w karczochu. Działa ona ochronnie na wątrobę (hepatoprotekcyjnie) i odtruwająco. Wspomaga wytwarzanie i wydzielanie żółci oraz powoduje redukcję poziomu cholesterolu krwi w znaczący sposób, przez co chroni organizm przed powstawaniem blaszki miażdżycowej i rozwojem miażdżycy. Jest naturalnym antyoksydantem. Działa jak tarcza obronna przed powstawaniem wolnych rodników. Obecnie cynaryna jest stosowana nie tylko w celu poprawy trawienia, ale również jako składnik kosmetyków upiększających.
Inulina to związek z grupy polisacharydów. Wchodzi w skład diety cukrzyków. Jest naturalnym prebiotykiem i bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu flory bakteryjnej. Dodatkowo wspomaga procesy trawienne i zapobiega zaparciom. Znalazła także zastosowanie w kuracjach odchudzających.
Kwasy fenolowe występujące w liściach karczocha posiadają aktywność przeciwgrzybiczną i przeciwbakteryjną.
Zastosowanie w lecznictwie:
Istnieje wiele gotowych preparatów zawierających ekstrakt z liści karczocha (formy farmaceutyczne to: kapsułki, tabletki, soki, nalewki). Do celów leczniczych można także zastosować doustnie napar przygotowany samodzielnie ex tempore z suszonych liści surowca.
Domowy napar z liści karczocha:
1 łyżkę liści karczocha zalać szklanką gorącej wody, odstawić na 15 minut, odcedzić i pić na czczo.
Jest one skuteczny w problemach z wątrobą, woreczkiem żółciowym, nudnościach, wzdęciach czy braku apetytu, podobnie jak preparaty lecznicze zawierające ekstrakty z liści karczocha.
Działania niepożądane:
Z wymienianych w literaturze działań niepożądanych po spożyciu karczocha i jego przetworów najczęstsze reakcje organizmu to: objawy alergiczne, nietolerancja na surowiec, zaburzenia żołądkowo – jelitowe (na przykład lekka biegunka) czy utrata apetytu.
Nie zaleca się ich stosowania w przypadku niedrożności przewodów żółciowych oraz w kamicy żółciowej (konieczna konsultacja lekarska), w ciąży i podczas karmienia piersią (podobnie należy poradzić się lekarza).
Nie stwierdzono interakcji z większością leków. W raporcie EMA wspomina się jedynie o wpływie na skuteczność antykoagulantów (na przykład warfaryny). Ważne jest w tym wypadku monitorowanie terapii.
Zastosowanie kulinarne:
Spożywaną powszechnie partią rośliny jest jej górna część, czyli kwiatostan pozbawiony twardych łusek, które uprzednio należy oberwać. Warzywo może być poddane dowolnej obróbce termicznej (gotowanie, smażenie, pieczenie) oraz konserwowaniu. Coraz częściej liście karczocha stanowią dodatek do sałatek oraz są używane jako składnik pizzy. Wyciąg alkoholowy z liści wchodzi w skład gorzkich likierów.
Zastosowanie kosmetyczne:
Karczoch wspomaga pracę wątroby oraz dodatkowo powoduje oczyszczenie organizmu z toksyn. Taki efekt wspomaga terapię trądziku oraz rozmaite kuracje odchudzające i detoksykacyjne. Zawarte w nim związki są naturalnymi antyoksydantami, wskutek czego opóźniają efekty starzenia. Ekstrakty z karczocha wchodzą w skład kosmetyków takich jak: żele oczyszczające, peelingi, odżywki do włosów, kremy do twarzy, maseczki, czy preparaty antycellulitowe stosowane w kosmetyce estetycznej. Z uwagi na cenne właściwości kulinarne, kosmetyczne i lecznicze warto wzbogacić swoją codzienną dietę w ten póki co nie doceniany składnik pokarmowy. Poza ciekawym smakiem, jaki nada potrawom, uczyni je dodatkowo łatwiejszymi do strawienia. Jeśli jednak dopadnie nas niestrawność, a nie przepadamy za smakiem karczocha, możemy także sięgnąć po gotowe preparaty na bazie liści karczocha.
