Czarnuszka siewna

Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) nazywana także czarnym kminkiem, czarnuchą, czarną kolendrą, a także panną w zieleni, należy do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) [11, 16]. Nazwa rodzaju Nigella pochodzi od łacińskiego słowa niger – oznaczającego „czarny”, co nawiązuje do barwy nasion czarnuszki [10]. Również wiele polskich nazw ludowych odnosi się do koloru nasion, np. czarnucha. Wśród wielu nazw ludowych znajduje się wdzięczna nazwa „panna w zieleni”, co z kolei wiąże się z wyglądem rośliny.

Odznacza się ona bowiem ładnymi białymi (lub bladoniebieskimi) kwiatami, otoczonymi delikatnymi jasnozielonymi listkami. Czarnuszka siewna to wyjątkowo cenna roślina i to nie tylko, ze względów dekoracyjnych, chociaż bardzo wdzięcznie wygląda na rabatach. Do dekoracji wykorzystuje się również kwiat cięty oraz pędy z owocami – do suchych bukietów. Jej duże znaczenie wynika jednak przede wszystkim ze składu chemicznego nasion i ich właściwości leczniczych, a także przyprawowych. W kulturze arabskiej nasiona czarnuszki nazywane są „ziarnem błogosławieństwa”. Przed wiekami traktowano je jako panaceum i uważano, że „leczą wszystko, oprócz śmierci” [10, 11].

Obecnie wiele właściwości leczniczych nasion czarnuszki i pozyskiwanego z nich oleju dokumentowanych jest badaniami. Szerokie spektrum działania surowców sprawia, że czarnuszka siewna wzbudza w ostatnich latach duże zainteresowanie. Czarnuszka siewna naturalnie występuje na terenie południowej Europy, zachodniej Azji i północnej Afryki [7, 11]. W Polsce jest uprawiana, czasem zdziczała. Rośnie w uprawach zbóż [13]. Jest gatunkiem jednorocznym, dorastającym do 40 cm wysokości. Tworzy rozgałęzione łodygi. Posiada liście pierzastosieczne z nitkowatymi odcinkami. Kwiaty, dość duże o średnicy około 3 cm, najczęściej białe z niebieskawym unerwieniem [1, 12, 14]. Kwitnie od maja do września [2].

Owocem jest mieszek zawierający liczne, drobne, czarne, trójgraniaste nasiona o korzennym zapachu i nieco pikantnym smaku [2, 11, 12, 14]. Nasiona czarnuszki stanowią wartościowy surowiec zielarski. Wysoko cenili go już starożytni medycy, zalecając m.in. w chorobach przewodu pokarmowego oraz do pobudzenia laktacji [7]. Starożytni doceniali również walory przyprawowe nasion czarnuszki [7]. Używali ich do pieczywa, mięs i potraw warzywnych [10]. Olej pozyskiwany z nasion nazywany był „złotem faraonów” [10, 11]. W grobowcu Tutenchamona odnaleziono dwa dzbany wypełnione nasionami czarnuszki, co niewątpliwie świadczy o pozycji, jaką roślina ta zajmowała w starożytnym Egipcie. W czasach antycznych pisał o niej Hipokrates, Pliniusz Starszy, Dioskurydes, Galen, Avicenna [11].

W Polsce gatunek opisany został w okresie późnego średniowiecza. Nasiona czarnuszki były popularne do XVI wieku jako przyprawa. Stanowiły zamiennik drogich, orientalnych przypraw. Często stosowano je zamiast pieprzu. Używane były także w medycynie ludowej. Z czasem roślina straciła na znaczeniu. Współcześnie, poszukując naturalnych, o kompleksowym i bezpiecznym działaniu, surowców leczniczych i kosmetycznych sięga się po rośliny, które niejako odkrywane są na nowo. Rośnie liczba leków ziołowych i suplementów diety o bezpiecznym, skutecznym i udokumentowanym działaniu. Nasiona czarnuszki (Nigellae sativae semen) zawierają wiele substancji aktywnych biologicznie, do których należy olejek eteryczny (0,4-2,5%), w którego składzie jest m.in.: transanetol, limonen, p-cymen, karwon, tymol, ditymochinon, tymohydrochinon i tymochinon (ok 25%), fitosterole, saponiny trójterpenowe, węglowodany (około 30%), proteiny, monoterpeny, związki fenolowe, beta-karoten, witaminy z grupy B, związki mineralne tj.: sole wapnia, magnezu, żelaza sodu, potasu i inne [2, 7, 10, 11, 15, 17].

Zawartość oleju tłustego w nasionach czarnuszki (Nigellae sativae oleum) wynosi od 30 do 40% [11]. Przetwory z nasion czarnuszki mają właściwości przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwcukrzycowe, antyoksydacyjne [1, 2, 6, 8, 16]. Stosowane są również jako środki o działaniu moczopędnym, wiatropędnym, żółciopędnym i pobudzającym laktację [2, 4, 5, 16]. Odwary z nasion zalecane są szczególnie w chorobach żołądka i wątroby [12]. Istnieją badania wskazujące na właściwości przeciwnowotworowe ekstraktów z nasion czarnuszki, jak również wyizolowanych z nich związków [2, 7, 9], szczególnie w przypadku gruczolaka trzustki [7, 11].

Nasiona czarnuszki są również surowcem w przemyśle kosmetycznym. Preparaty oparte na ich składzie bardzo dobrze oddziaływują na skórę, poprawiając jej elastyczność i kondycję. Stosuje się je na skórę suchą, jak i łojotokową [11]. Zimno-tłoczony olej z nasion czarnuszki stanowi bardzo dobre uzupełnienie codziennej diety w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe. Odznacza się wysoką zawartością kwasu linolowego (48-62%), oleinowego (18-32%), arachidowego, alfa-linolowego (1,5-4%) i eikozadienowego (2,6-3%) [2, 11]. Właściwości prozdrowotne oleju z nasion czarnuszki wynikają nie tylko ze względu na obecne w nim NNKT, ale także ze względu na szereg innych związków biologicznie czynnych tj. fitosterole, karotenoidy, mikroelementy [11].

Ten cenny olej jest stosunkowo trwały i zachowuje wysoką jakość przez dłuższy czas. Może być stosowany zewnętrznie, bezpośrednio na skórę (np. w formie masażu), jak i wewnętrznie [10, 11]. Ma właściwości przeciwzapalne, przeciwhistaminowe, przeciwbakteryjne, antyoksydacyjne, przeciwbólowe [10, 11]. Wspomaga utrzymanie prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Pomaga obniżyć stężenie cholesterolu we krwi [17]. Wspomaga funkcjonowanie górnych dróg oddechowych. Pobudza funkcję układu odpornościowego. Zmniejsza częstotliwość przeziębień, chorób gardła, grypy. Łagodzi objawy alergii. Wspomaga funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. Zmniejsza ryzyko miażdżycy i nadciśnienia tętniczego [11]. Poza tym olej z czarnuszki wykorzystywany jest często w kosmetologii i dermatologii [7]. Oferta preparatów zawierających olej z czarnuszki jest dosyć duża i stale poszerzana.